Το Καλό, το Κακό και η Αισθητική

ΤΟ ΚΑΛΟ, ΤΟ ΚΑΚΟ ΚΑΙ Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ 

Όταν κολυμπάς σε έναν ωκεανό από παραπλανητικές σταγόνες, πώς να εντοπίσεις τις σταγόνες της αλήθειας; Εκεί που νομίζεις ότι ανακάλυψες επιτέλους ποιος είναι ο διάβολος, βλέπεις μια άλλη σταγόνα που λέει ότι αυτός ήταν ο Θεός. Κι έπειτα μια άλλη λέει πως και οι δυο ήταν δική σου αντανάκλαση. Και μια άλλη πιο πέρα λέει ότι δεν υπάρχουν "καλοί" και "κακοί", αλλά ο περιορισμένος νους σου σκέφτεται δυαδικά. Ποια σταγόνα να επιλέξεις; Άσε που, στο μεταξύ, έχεις ξεχάσει κι αυτά που ήξερες. Στην κυριολεξία, όμως... 

Τι να σημαίνει άραγε η φράση "δεν υπάρχει καλό και κακό", όπως μας λέει μια σύγχρονη άποψη που τείνει να γίνει δημοφιλής; Σημαίνει πως το καλό και το κακό είναι "χρώματα" που προσθέτουμε εμείς σε άχρωμες, κατά τα άλλα, ενέργειες; Αν είναι επινόηση του ανθρώπου ή του περιορισμένου ανθρώπινου νου, τότε θα πρέπει να επεκτείνεται και σε πολλές άλλες έννοιες - και πρωταρχικά στις έννοιες "ωραίο" και "άσχημο", έτσι δεν είναι; 

Αν πάλι σημαίνει ότι και τα δύο είναι εκφάνσεις του ίδιου πράγματος, πως δεν υπάρχει κάποια ουσιαστική διαφορά ανάμεσά τους, τότε μια μελωδία δεν έχει ουσιαστική διαφορά από ένα θόρυβο. Ένα έργο τέχνης δεν έχει ουσιαστική διαφορά από ένα μουτζουρωμένο χαρτί. Θα μου πείτε, τι σχέση έχει η αισθητική με την ηθική; Κι όμως, έχει... 

Η ομορφιά δε βρίσκεται μόνο σ' αυτά που μπορούμε να δούμε, να ακούσουμε, να αγγίξουμε. Υπάρχουν, για παράδειγμα, όμορφα και άσχημα αισθήματα. Όμορφες και άσχημες σκέψεις, όμορφη και άσχημη συμπεριφορά. Ονομάζουμε ένα όμορφο συναίσθημα "καλό", μια ωραία μουσική "καλή" μουσική. Μια πράξη μπορεί να είναι όμορφη ή άσχημη. 

Πώς το ξέρουμε αυτό, όμως; Πώς ξεχωρίζουμε το καλό από το κακό; Μας το έμαθε ο Θεός, το ανακαλύψαμε με την εμπειρία μας ζώντας σε κοινωνίες, το διακρίνουμε με βάση το συναίσθημα, τη λογική μας; 

Περιοριζόμαστε συνήθως σε μια λογική εξήγηση της ηθικής. Κι ενώ είναι αλήθεια πως η ηθική είναι απαραίτητη για να ζούμε καλύτερα, ο δρόμος της λογικής αφήνει απέξω την αισθητική. Διότι η αισθητική δεν εξηγείται με τη λογική. Δεν μπορούμε να εξηγήσουμε ορθολογικά γιατί μας ελκύει η ομορφιά.

Μπορούμε όμως να χρησιμοποιήσουμε τη λογική για να κατανοήσουμε τη λογική - και για να κατανοήσουμε ότι η αισθητική την ξεπερνά, αφού δεν μπορεί να την εξηγήσει. Η αισθητική, λοιπόν, φαίνεται να είναι "έμφυτη". Δεν οφείλεται σε κανένα πρόβλημα του "περιορισμένου νου" μας, αφού δεν την αντιλαμβανόμαστε με το νου. Την αντιλαμβανόμαστε πνευματικά, σε ένα επίπεδο άυλο, έστω κι αν έχουμε απέναντί μας ένα υλικό έργο τέχνης ή ακούμε μια μελωδία που οι νότες της αντιστοιχούν σε συγκεκριμένες, μετρήσιμες συχνότητες. 

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό που διακρίνει μια πράξη ως καλή ή κακή είναι η αισθητική της σε πνευματικό επίπεδο - μια αισθητική την οποία κάθε ον μπορεί να αντιληφθεί και να εκτιμήσει χωρίς τη χρήση των αισθήσεων. Η ηθική είναι ένα εσωτερικό κριτήριο. Όχι βέβαια η αυθαίρετη και στενόμυαλη ηθική της όποιας κοινωνίας. Η ηθική δεν είναι κανόνες. Είναι η ίδια η αρμονία και η ομορφιά του πνεύματος. Δεν έχει νόημα να επιχειρηματολογήσω άλλο πάνω σ' αυτό. Ο καθένας μπορεί να διαλογιστεί πάνω στην ομορφιά ή την ασχήμια συγκεκριμένων ενεργειών. Όλοι διαθέτουν αυτό το αισθητήριο.

Το καλό, επομένως, είναι το ωραίο σ' ένα καθαρά πνευματικό επίπεδο. Και, για να ανοίξω μια παρένθεση, αυτή είναι η απάντησή μου σε όσους λένε πως ο άνθρωπος χρειάζεται οπωσδήποτε περιορισμούς ή το φόβο του Θεού για να είναι ηθικός. Ηθικός είναι ο άνθρωπος που δεν κάνει συμβιβασμούς με την άυλη, εσωτερική, πνευματική αισθητική του. Όσο συμβιβάζεται, όμως, τόσο πέφτει από τον ιδεατό άυλο κόσμο του πνεύματος στον κόσμο της ύλης, στον οποίο και περιορίζει τελικά την αισθητική του. Τόσο απομακρύνεται από την ίδια του τη φύση, από τον Εαυτό του.

Λέμε πως όλα είναι ύλη και ενέργεια, και ξεχνάμε ότι, με εξαίρεση το σκηνικό γύρω μας, ζούμε, αλληλεπιδρούμε, δημιουργούμε μέσα από τις ιδέες. Γι' αυτό και οι περισσότερες λέξεις της γλώσσας είναι αφηρημένες - ονομάζουν έννοιες που καμία συσκευή δε θα μπορούσε ποτέ να μετρήσει. Ναι, από αυτή την άποψη, θα συμφωνήσω κι εγώ ότι "δεν υπάρχουν"...